Қытай Коммунистік Партиясы (ҚКП) 1949 жылы 1 қазанда билікке келді.
Бұл Қытай Азаматтық соғысының нәтижесінде болды, онда ҚКП Ұлттық партияны (Гоминьдан) жеңіп, Қытай Халық Республикасын (ҚХР) құрды.
Коммунистік партияның лидерлері
ҚКП-ның негізгі лидерлері мен олардың қысқаша өмірбаяны:
- Мао Цзэдун (1893-1976): ҚКП-ның негізін қалаушы және ҚХР-дың бірінші төрағасы. Оның басшылығымен Қытайда "Ұлы ұлттық алға жылжу" және "Мәдениет революциясы" сияқты ірі қоғамдық-экономикалық қозғалыстар өтті.
- Дэн Сяопин (1904-1997): Қытайдың экономикалық реформаларын бастаушы. Оның басшылығымен Қытай ашық нарықтық экономикаға көшті.
- Цзян Цзэминь (1926-): 1990-жылдардың басында Қытайдың экономикалық өсуін басқарды. Ол "Үш өкілеттік" теориясын ұсынды.
- Ху Цзиньтао (1942-): 2000-жылдардың басында "Ұлттық келісім" саясатын жүргізді.
- Си Цзиньпин (1953-): 2012 жылдан бері ҚКП-ның Бас хатшысы және ҚХР-дың президенті. Ол "Қытай мечтасы" және "Жаңа ғасырдағы Қытайдың дамуы" сияқты бағдарламаларды жүзеге асыруда.
Қытай Коммунистік партиясының басшылары
***
Қытай Конституциясы
Қытайдың ағымдағы Конституциясы 1982 жылы 4 желтоқсанда қабылданды. Бұл Конституция Қытайдың социалистік құрылысын нығайтуға бағытталған және бірнеше рет өзгерістерге ұшырады.
Қытайдың демографиясы
Халық санының өсу динамикасы (1949-2025)
1949 жылы Қытай Халық Республикасы құрылған кезде халық саны шамамен 540 миллион адамды құрады. 2023 жылы бұл көрсеткіш 1,4 миллиардтан астам болды. 2025 жылға қарай халық санының 1,45 миллиард адамға жетуі күтілуде.
Халық санының өсуі 1980-жылдарға дейін жоғары болды, бірақ "Бір отбасы – бір бала" саясатының енгізілуінен кейін өсу қарқыны баяулады.
Халық құрылымы мен жас ерекшелігі
Қытайдың халық құрылымында жас топтардың арақатынасы маңызды рөл атқарады:
- 0-14 жас: 2023 жылы бұл топ шамамен 17% құрады. Бұл көрсеткіш 1980-жылдармен салыстырғанда айтарлықтай төмен.
- 15-64 жас: Ең ірі жас тобы, шамамен 70%. Бұл Қытайдың экономикалық өсуіне үлкен әсер еткен жұмыс күшінің негізі.
- 65 жас және одан жоғары: 2023 жылы бұл топ 13% құрады. Бұл көрсеткіш үнемі өсіп келеді, яғни Қытай қартаю проблемасына тап болуда.
Соңғы 15 жылдағы бала туу динамикасы
Соңғы 15 жылда Қытайда бала туу динамикасы төмендеу тенденциясын көрсетті:
- 2010 жыл: Шамамен 16 миллион жаңа туылған бала.
- 2016 жыл: "Бір отбасы – екі бала" саясаты енгізілгеннен кейін бала туу саны 18 миллионға дейін өсті.
- 2020 жыл: Бала туу саны 12 миллионға дейін төмендеді.
- 2023 жыл: Бала туу саны 9 миллионнан төмен болды. Бұл Қытай тарихындағы ең төмен көрсеткіш.
Бала туу динамикасының төмендеуіне қартаю, қалалану және тұрмыстық шығындардың өсуі себеп болып отыр.
Демографиялық болжамдар
2025 жылға қарай Қытайдың халық санының өсу қарқыны баяулайды деп болжануда. Қартаю проблемасы одан әрі шиеленісіп, жұмыс күшінің үлесі төмендеуі мүмкін. Бұл экономикаға үлкен әсер етеді.
Қытайдың ЖІӨ және саудасы туралы
ЖІӨ және жан басына шаққандағы табыс (1949-2025)
Қытайдың ЖІӨ және жан басына шаққандағы табысы 1949 жылдан бастап үздіксіз өсіп келеді. Негізгі көрсеткіштер:
- 1949 жыл: ЖІӨ - 30 миллиард доллар, жан басына шаққандағы табыс - 50 доллар.
- 1978 жыл: ЖІӨ - 150 миллиард доллар, жан басына шаққандағы табыс - 156 доллар.
- 2000 жыл: ЖІӨ - 1,2 триллион доллар, жан басына шаққандағы табыс - 950 доллар.
- 2010 жыл: ЖІӨ - 6,1 триллион доллар, жан басына шаққандағы табыс - 4,550 доллар.
- 2020 жыл: ЖІӨ - 14,7 триллион доллар, жан басына шаққандағы табыс - 10,500 доллар.
- 2023 жыл: ЖІӨ - 17,7 триллион доллар, жан басына шаққандағы табыс - 12,500 доллар.
- 2025 жыл (болжам): ЖІӨ - 20 триллион доллар, жан басына шаққандағы табыс - 14,000 доллар.
Қытай экспортының құрылымы
Қытай экспортының құрылымы 1949 жылдан бері айтарлықтай өзгерді:
- 1949 жыл: Негізінен ауыл шаруашылығы өнімдері (бидай, күріш, мақта) және шикізат (көмір, темір).
- 2023 жыл: Жоғары технологиялық өнімдер (электроника, телекоммуникациялық жабдықтар), машина жасау, химиялық өнімдер және тұтыну тауарлары.
Қытайдың ең ірі сауда әріптестері
Қытайдың ең ірі сауда әріптестері және олармен сауда көлемі (2023 жыл):
- АҚШ: Экспорт - 500 миллиард доллар, Импорт - 150 миллиард доллар, Сальдо - +350 миллиард доллар.
- Еуропа Одағы: Экспорт - 700 миллиард доллар, Импорт - 400 миллиард доллар, Сальдо - +300 миллиард доллар.
- Жапония: Экспорт - 200 миллиард доллар, Импорт - 180 миллиард доллар, Сальдо - +20 миллиард доллар.
- Оңтүстік Корея: Экспорт - 150 миллиард доллар, Импорт - 120 миллиард доллар, Сальдо - +30 миллиард доллар.
- Үндістан: Экспорт - 100 миллиард доллар, Импорт - 80 миллиард доллар, Сальдо - +20 миллиард доллар.
***
IPO шыққан Қытайлық ТОП 10 технологиялық компаниясы. - нарықтық құны (НҚ)
Tencent Holdings Ltd (НҚ) $350 млрд
Alibaba Group Holding Limited (НҚ) $265 млрд
Pinduoduo Inc. (НҚ) $198 млрд
Meituan -
JD.com Inc. (НҚ) $100 млрд
Baidu Inc. (НҚ) $40 млрд
BOE Technology Group Co., Ltd. (НҚ) $21 млрд
Semiconductor Manufacturing International Corp. (SMIC) (НҚ) $29 млрд
Xiaomi Corp. (НҚ) $47 млрд
NetEase Inc. (НҚ) $70 млрд
***
Қытайға энергия көздерін жеткізетін елдер
Қытай энергияға деген қажеттілігін негізінен импорт арқылы қамтамасыз етеді. Негізгі энергия жеткізуші елдер:
- Ресей: Мұнай және табиғи газ. Жылдық көлемі - 80 миллиард доллар.
- Сауд Арабиясы: Мұнай. Жылдық көлемі - 60 миллиард доллар.
- Ирак: Мұнай. Жылдық көлемі - 30 миллиард доллар.
- Аустралия: Көмір және табиғи газ. Жылдық көлемі - 50 миллиард доллар.
- Қазақстан: Мұнай және уран. Жылдық көлемі - 15 миллиард доллар.
Заманымыздағы Шанхай. 31 млн халқы бар
***
Қытай провинциялары, автономды аудандары және арнайы әкімшілік аудандары
23 провинция
Қытайдың 23 провинциясы, олардың жер көлемі, халық саны және негізгі өндіріс көздері:
- Хэбэй: Жер көлемі - 187,700 км², халық саны - 75 млн. Негізгі өндіріс: болат, химия, ауыл шаруашылығы.
- Шаньси: Жер көлемі - 156,300 км², халық саны - 37 млн. Негізгі өндіріс: көмір, энергетика.
- Ляонин: Жер көлемі - 145,900 км², халық саны - 43 млн. Негізгі өндіріс: машина жасау, металлургия.
- Цзилинь: Жер көлемі - 187,400 км², халық саны - 27 млн. Негізгі өндіріс: автомобиль өндірісі, ауыл шаруашылығы.
- Хэйлунцзян: Жер көлемі - 454,800 км², халық саны - 38 млн. Негізгі өндіріс: мұнай, ауыл шаруашылығы.
- Цзянсу: Жер көлемі - 102,600 км², халық саны - 80 млн. Негізгі өндіріс: электроника, тоқыма.
- Чжэцзян: Жер көлемі - 101,800 км², халық саны - 57 млн. Негізгі өндіріс: жеңіл өнеркәсіп, IT.
- Аньхой: Жер көлемі - 139,600 км², халық саны - 63 млн. Негізгі өндіріс: ауыл шаруашылығы, металлургия.
- Фуцзянь: Жер көлемі - 121,400 км², халық саны - 39 млн. Негізгі өндіріс: IT, теңіз өнеркәсібі.
- Цзянси: Жер көлемі - 166,900 км², халық саны - 46 млн. Негізгі өндіріс: ауыл шаруашылығы, металлургия.
- Шаньдун: Жер көлемі - 157,100 км², халық саны - 100 млн. Негізгі өндіріс: ауыл шаруашылығы, химия.
- Хэнань: Жер көлемі - 167,000 км², халық саны - 109 млн. Негізгі өндіріс: ауыл шаруашылығы, тоқыма.
- Хубэй: Жер көлемі - 185,900 км², халық саны - 59 млн. Негізгі өндіріс: автомобиль өндірісі, IT.
- Хунань: Жер көлемі - 211,800 км², халық саны - 69 млн. Негізгі өндіріс: ауыл шаруашылығы, металлургия.
- Гуандун: Жер көлемі - 179,800 км², халық саны - 113 млн. Негізгі өндіріс: электроника, жеңіл өнеркәсіп.
- Хайнань: Жер көлемі - 35,400 км², халық саны - 9 млн. Негізгі өндіріс: туризм, ауыл шаруашылығы.
- Сычуань: Жер көлемі - 485,000 км², халық саны - 84 млн. Негізгі өндіріс: IT, ауыл шаруашылығы.
- Гуйчжоу: Жер көлемі - 176,100 км², халық саны - 36 млн. Негізгі өндіріс: энергетика, химия.
- Юньнань: Жер көлемі - 394,100 км², халық саны - 48 млн. Негізгі өндіріс: табиғи ресурстар, туризм.
- Шэньси: Жер көлемі - 205,600 км², халық саны - 38 млн. Негізгі өндіріс: энергетика, ауыл шаруашылығы.
- Ганьсу: Жер көлемі - 454,300 км², халық саны - 26 млн. Негізгі өндіріс: энергетика, химия.
- Цинхай: Жер көлемі - 721,200 км², халық саны - 6 млн. Негізгі өндіріс: энергетика, табиғи ресурстар.
- Тайвань: Жер көлемі - 36,190 км², халық саны - 23 млн. Негізгі өндіріс: электроника, IT.
5 автономды аудан
Қытайдың 5 автономды ауданы, олардың жер көлемі, халық саны және негізгі экономика секторлары:
- Ішкі Моңғолия: Жер көлемі - 1,183,000 км², халық саны - 25 млн. Негізгі секторлар: көмір, ауыл шаруашылығы.
- Гуанси-Чжуан: Жер көлемі - 236,700 км², халық саны - 49 млн. Негізгі секторлар: ауыл шаруашылығы, туризм.
- Тибет: Жер көлемі - 1,228,400 км², халық саны - 3,6 млн. Негізгі секторлар: туризм, табиғи ресурстар.
- Нинся-Хуэй: Жер көлемі - 66,400 км², халық саны - 7 млн. Негізгі секторлар: ауыл шаруашылығы, энергетика.
- Шыңжан-Ұйғыр: Жер көлемі - 1,664,900 км², халық саны - 25 млн. Негізгі секторлар: мұнай, газ, ауыл шаруашылығы.
2 арнайы әкімшілік аудан
Қытайдың 2 арнайы әкімшілік ауданы, олардың жер көлемі, халық саны және негізгі экономика секторлары:
- Гонконг: Жер көлемі - 1,104 км², халық саны - 7,5 млн. Негізгі секторлар: қаржы, туризм, сауда.
- Макао: Жер көлемі - 30 км², халық саны - 650,000. Негізгі секторлар: туризм, құмар ойындары.
Қытай туризмі туралы
Қытайға келетін туристердің динамикасы (2000-2023)
2000 жылдан бері Қытайға келетін туристер саны үздіксіз өсіп келеді. Негізгі көрсеткіштер:
- 2000 жыл: 31 миллион турист.
- 2005 жыл: 46 миллион турист.
- 2010 жыл: 56 миллион турист.
- 2015 жыл: 134 миллион турист.
- 2019 жыл: 145 миллион турист (COVID-19 пандемиясына дейінгі ең жоғары көрсеткіш).
- 2020 жыл: 27 миллион турист (пандемия салдарынан төмендеу).
- 2023 жыл: 60 миллион турист (пандемиядан кейінгі қалпына келу).
Шанхайдағы "Шыңжаң" мұнарасы
Гуйлинь таулы аймағы - туристердің көп баратын бағыттарының бірі
***
Туристердің негізгі елдері
Қытайға келетін туристердің негізгі елдері:
- АҚШ: Жыл сайын 2-3 миллион турист.
- Жапония: Жыл сайын 2,5 миллион турист.
- Оңтүстік Корея: Жыл сайын 4 миллион турист.
- Ресей: Жыл сайын 2 миллион турист.
- Германия: Жыл сайын 1,5 миллион турист.
- Үндістан: Жыл сайын 1 миллион турист.
Қытайдың ішкі туристік бағыттары
Қытайдың ең танымал ішкі туристік бағыттары:
- Үлкен Қытай қорғаны: Әлемдік мұра нысаны.
- Шыңжаң мұнарасы (Шанхай): Қытайдың заманауи символы.
- Терракота әскері (Сиань): Тарихи ескерткіш.
- Гуйлинь: Табиғи ландшафттар.
- Хуаншань таулары: Таулы пейзаждар.
- Ласа (Тибет): Мәдени және діни орталық.
"Хуаншань таулары..."
Терракотта әскері. Көне билеушілер мұрасы
Қытай туризмінің жылдық кірісі (2000-2023)
Қытай туризмінің жылдық кірісі 2000 жылдан бері айтарлықтай өсті:
- 2000 жыл: 16 миллиард доллар.
- 2005 жыл: 29 миллиард доллар.
- 2010 жыл: 45 миллиард доллар.
- 2015 жыл: 114 миллиард доллар.
- 2019 жыл: 131 миллиард доллар.
- 2020 жыл: 40 миллиард доллар (пандемия салдарынан төмендеу).
- 2023 жыл: 80 миллиард доллар (қалпына келу).
Ласа Тибет ғибадатханалары
